بەرگی خۆر

ئاسمانی خۆر ناوچەیەکی زەبەلاحە وەک بڵقەیەک وایە لە بۆشایی ئاسماندا و سەرچاوەکەی لە خۆرە، لە روانگەی فیزیای پلازمادا:ئەوە بۆشاییەکە کە خۆر پێکیدەهێنی لە ناوەندی نێوان زەریایی ئەستێرەیی،
سەرنج بدە:”ناوەندی نێوان زەریایی ئەستێرەیی” ووشەیەکە بە مادەیەک دەگۆترێ کە لە نێوان ئەستێرەکان لە گەلەستێرەدا هەیە ئەو مادەیە گوزارشت لە مادەی کیمیایی (گەرد) و (ئایۆن) دەکا،.. خۆر: هەردەستی بە گەورەکردنی بڵقەکەی و بەردەوامیدان لە ماوەی دەرچوونی پلازمایەکە لە خۆر، هەروەها بەناوبانگە بە ناوی خۆرەبا، ئەو پلازما خۆریە مەودایەکەی فراوان دەکا هەتاوەکو نێزیک پلازمای نێوان ئەستێرەکان کە ئەو پلازمایە دەتوانێ گەلەستێرەکەشمان ببڕێ.
هەروەها ئەو خۆرەبایە دەردەچێت لە خۆرەوە لۆ هەموو ئاراستەکان و بەخێرایی چەند سەد کیلۆمەترەک لە چرکەیەک و ملیۆنان کیلۆمەتر لە کاتژێرەکدا، پاشان خێراییەکەی کەم دەکا لەبۆ خوارتر لە خێرایی دەنگ و لەو کەتەشدا پێکدادان دروست دەبی لەنێوان بای خۆر و زەریایی ئەستێرەیی وادەکا کە هەردووکیان خێراییەکەیان هێواش ببتەوە، “سەیری وێنەکان بکەن و بابەتەکە زیاتر تێبەگن”،خاڵی هێواشبوونەوەی هەردوو شەپۆلەکە پێیدەگۆترێ (تاسانی کۆتایی)”ئەو زانیاریە لەلایەن کەشتی ئاسمانی (ڤۆیجێر1) گەشتکەر1ەوە لە ساڵی (2004) و گەشتکەر2 لە ساڵی (2007) بەدەست کەوتوون” هەروەها خاڵی یەکسان بوونی فشارەکانی ناوەندی زەریای نێوان ئەستێرەیی و بای خۆر پێیدەگۆترێ (قەراغی بەرگی خۆر)، هەروەها پچرانی زەریایی ئەستێرەیی کە ئاراستەکەی پێچەوانەی ئاراستەی بایی خۆرە وە پچرانی زەریای ئەستێرەیی رووئەدا بە خێراییەکی کەمتر لە خێرای دەنگ لەو کاتەدا پێکدادان روودەدا لە نێوان زەریایی ئەستێرەیی و بای خۆر ، ئەو خاڵەش پێیدەگۆترێ (تاسانی چەوماوە)
.
بەرگی خۆر ناوچەی سەلمێندراو:
بەرگی خۆر ناوچەیەکی سەلمێندراوە لە ژێر کاریگەری خۆرە، پێکهاتەی سەرەکی ئەو بەرگەی خۆر ئەڵقەیەکی موگانتیسی خۆریە لەگەڵ بای خۆر کە لە خوودی خۆرەوە دەردەچن، بە سێ قۆناغ دەروا هەروەک لە سەرێ پرۆسەکانم روونکردیتەوە کە کۆتایەمینیان (تاسانی چەماوەیە)
دەربارەی زانیاری وەرگرتن لەسەر ئەو پرۆسەیە و لێکۆڵینەوە لەسەر بەرگی خۆر هەتا ئێستا چەندین ئامێر لۆ ئەو مەبەستە لێکۆڵینەوەیان کردیە ئەو زانیاریانەش هەموو لەلایەن کەشتیە ئاسمانیەکانەوە لۆمان هاتیە. ئەوانیش کەشتی ئاسمانی:پایۆنیر10 و پایۆنیر11 و (ڤۆیجێر1) و ڤۆیجێر2 و نیۆهۆرایزنز.
.
بێگوومان لە ئێستادا هێشتا شتگەلەک هەن لەسەر بەرگی خۆر پێویستە بزانین و بدۆزینەوە.

پێکهاتە:
یەکەم: پێکهاتەی پشتە چەماوە یاخوود پەڕی تەزووی بەرگی خۆر.
گۆشەیەکی پشتی چەماوەی بەرگی خۆرە کە لە ناو بەرگی خۆر دروست دەبی بە هۆکاری زنجیرە موگناتیسی سەرسوڕاوی دەوری خۆر، ئەوەش گووزارشت لە پشتێکی چەماوە دەکا کە گەورەترین پێکهاتەی ناوەخۆی کۆمەڵەی خۆرە، هەروەها بەردەوامی هەیە لە هەموو ناوچەکانی بەرگی خۆر، بەردەوامی بە فراوان بوونی ئەدا هەروەک زانایان دەرێن ئەو شەپۆلە مووگناتیسیەی پشتە چەماوەیە وەک (تەنووڕەی سەمای بالێی کچێکە) لە کاتی سەماکەی لە دەوری لاشەکەیەتی.. سەرنج بدە وێنەی یەکەم

دووەم: شێوەی دەرەوە (دوور)
دیاریکردنی شێوەی دەرێی بەرگی خۆر لە بۆشایی ئاسماندا بەهۆکاری کارلێکی لە نێوان بای خۆر و بای نێوان ئەستێرەکانە، ئەو شەپۆلە بایە موگانتیسیە هەتا پشتی هەسارەی نێپتۆن دەروا بە خێرایی سەروو دەنگ لە کۆتایدا “پێکدادان رووئەدا لەگەر گازەکانی ناوەندی نێوان زەریایی ئەستێرەیی” کە بە چەند قۆناغ دەروا وەک (تاسانی کۆتایی) و (تاسانی چەماوە) هەروەک لەسەرێی بابەتەکە باسم لێی کردیە، شێوەی ئەو بەرگە خۆرە لە بۆشایی ئاسماندا وەک سووتانی (کلکدارێکە) لە کۆمەڵەی خۆردا هەروەک چەندین ئەستێرە هەمان بەرگیان هەیە شێوەیان ئاشکرابووە لەلایان زانایانی گەردووناسیدا. وەک وێنەکە کە دیارە
.
دیواری هایدرۆجینی: لە ساڵی 1992 لەلایەن کەشتی ئاسمانی گەشتکەر1 (ڤۆیجێر1) و 2 بە هۆکاری تیشکی سەروو وەنەوشەیی ئاشکرایانکرد کە لەوانەیە ناوچەیەک هایدرۆجینی لە پاشی ناوچەی (لێواری بەرگی خۆر) هەبی کە پێیدەگۆترێ (دیواری هایدرۆجینی) لە ساڵی 2008 کەشتی بۆشایی (گەڕیدەی سنووری نێوان ئەستێرەکان) (interstellar boundary explorer) نێردرا دەرێی زەوی تایبەت بە زانیاری وەرگرتن لە سنوری نێوان، ئەستێرەکان و دووری مادەکانیان و رووداوەکانیان، پاشی دوو ساڵ وێنەی (لێواری بەرگی خۆر) و پشتی سنورەکەیشی گرت بە روونی نیشانیدا کە دیوارەکی هایدرۆجینی لە پاشی سنووری لێواری بەرگی خۆر هەیە
بەڵام لە ئابی ساڵی 2018 لەلایەن کەشتی ئاسمانی نیوهۆرایزنز جەختکراوە لەسەر لێکۆڵینەوەیەکی درێژ لەسەر دەوری دیواری هایدرۆجینی و مرۆڤایەتی دڵنیا کردەوە لەسەر هەبوونی دیوارەکی هایدرۆجینی کە گەشتکەر1 و 2 تانیان لە ساڵی 1992 ئاشکرای بکەن..
.
پێرستی دۆزینەوەکان و هەوڵەکانی مرۆڤ دەربارەی ئەستێرەی خۆر
1: لە ساڵی 1959 کەشتی ئاسمانی (لونا1) یەک3میب کەشتی بوو تانی تێبینی بای خۆر بکا..
2: لە ساڵی 1962 کەشتی ئاسمانی مێرنێر2 بای خۆری ئاشکراکرد.
3: لە ساڵانی 1972-1973 پایۆنێر10 یەکەمین کەشتی ئاسمانی بوو تانی بەرگی خۆر ئاشکرا بکا و بتوانێت بگاتە هەسارەی بارام و ئەڵقەکانی هەسارەی کەیوان و بەردەوام بوون لەسەر ناردنەوە هێلکارییەکانی لەسەر بای خۆر.
4: لە ساڵی 1992 کەشتیە ئاسمانیەکانی پایۆنیر و گەشتکەر بەپێی لێکۆلینەوەکانیان تانیان لێواری بەرگی خۆر و دیواری هایدرۆجینی ئاشکرا بکەن.
5: لە ساڵی 2004 ڤۆیجێر یەکەمین کەشتی ئاسمانی بوو کە بگاتە ناوچەی (تاسانی کۆتایی) (termination shock)
6: لە 2005 کەشتی سۆهۆ ئاماژەی بە تایبەتمەندی بای خۆردا و، شێوەی بەرگی خۆری ئاماژەپێدا کە شێوەکەی (تەوەری) نیە بەڵکو (شێواوە)
7: لە 2009 ئاشکرابوو کە بەرگی خۆر وەک بڵقەیەک وایە لە گەردوون
8: لە 2012 یەکەمین دەستکردی نرۆڤ تانی لێواری بەرگی خۆر تێپەرێنێت و بچتە نێوان ئەستێرەکان.
9: لە 2018 پاشی لێکۆلینەوەکی درێژ کەشتی ئاسمانی نیوهۆرایزنز تانی جەخت لەسەر بوونی دیوارەکی هایدرۆجینی بکاتەوە لە پاشی بەرگی خۆر
10: لە 2018 ڤۆیجێر2 تانی بگاتە لێواری بەرگی خۆر
11: لە 2018 کەشتی پشکێنەری خۆر پارکەر بنێردرێتە نێزیک ئەستێرەی خۆر و لێکۆڵینەوە لەسەر خۆر بکا و بە تایبەت لەسەر چینی خەرمانەی خۆر.

ئامادەکردن: شەهید تاهیر